In Franeker, een stadje in Friesland, kan je iets unieks zien: het oudste nog werkende planetarium¹ ter wereld. Het werd tussen 1774 en 1781 gebouwd door Eise Eisinga, in zijn eigen huiskamer.

het planetarium van Eise Eisinga (bron: Erik Zachte https://commons.wikimedia.org)

Wie was Eise Eisinga?
Eise Eisinga werd in 1744 geboren. Hij was hoogbegaafd². Maar omdat zijn vader een eenvoudig beroep had, mocht hij niet naar het gymnasium³. Hij moest, net als zijn vader, na de lagere school gaan werken als wolkammer⁴. Maar in zijn vrije tijd probeerde hij zoveel mogelijk te leren over wiskunde⁵ en sterrenkunde. Zo liep hij elke week naar Franeker om daar op de academie wiskundeboeken te bestuderen. Toen hij 15 jaar was, had hij al een boek van 650 pagina’s geschreven over wiskunde, en toen hij 17 was publiceerde hij een boek over sterrenkunde.

Waarom bouwde Eise zijn planetarium?
Op 8 mei 1774 was er iets bijzonders te zien aan de hemel: de planeten Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en de maan stonden heel dichtbij elkaar. Een maand eerder, in april 1774, stond in een krant uit Leeuwarden een stukje daarover van een dominee⁶ uit Friesland. Hij voorspelde⁷ dat iets vreselijks zou gebeuren. De planeten en de maan zouden tegen elkaar botsen. Daardoor zou de aarde tegen de zon worden geslingerd⁸ en verbranden. Veel mensen in Friesland werden erg bang, en dachten dat het einde van de wereld bijna gekomen was.
Maar Eise Eisinga had ons zonnestelsel goed bestudeerd, en wist dat er niets aan de hand was. De planeten leken wel dicht bij elkaar te staan, maar in werkelijkheid⁹ zaten er tientallen of zelfs honderden miljoenen kilometers afstand tussen. Hij wilde de mensen laten zien hoe het zonnestelsel werkt, en dat ze niet bang hoefden te zijn. Daarom besloot hij zijn planetarium te bouwen.

Het planetarium 
Om te beginnen verlaagde¹⁰ Eise het plafond in zijn woonkamer. Daarboven, op de zolder, bouwde hij een heel groot uurwerk, dat ervoor moest zorgen dat alle planeten precies op de goede snelheid bewogen. Aan het plafond maakte hij het planetarium. Toen hij begon dacht Eise dat het werk een half jaar zou duren, maar dat viel tegen¹¹: uiteindelijk duurde het 7 jaar. Geen wonder¹² als je bedenkt dat Eise nog nooit een uurwerk had gebouwd, en dus eerst moest leren hoe je dat doet. Maar toen het klaar was, klopte het precies: 1 millimeter op het plafond van Eise was in werkelijkheid 1 miljoen kilometer, en alle planeten draaiden precies in de juiste snelheid om de zon. Mercurius bijvoorbeeld draait in 88 dagen om de zon, en de aarde in 1 jaar, maar Saturnus doet meer dan 29 jaar over één ronde. Ook nu nog geeft het planetarium precies de juiste plaats van alle planeten aan!

het uurwerk                                                                                  het museum (bron: I, Bouwe Brouwer, https://commons.wikimedia.org)

Museum
Al tijdens het leven van Eise Eisinga kwamen er veel bezoekers kijken naar het planetarium. Ook veel wetenschappers waren enthousiast. Koning Willem I kwam kijken, en kocht het in huis in 1825. Nu is het huis van Eise Eisinga een museum.

Wil je meer weten over Eise Eisinga en zijn planetarium? Kijk dan naar deze video:

https://schooltv.nl/video/popup/eise-eisinga-7-jaar-lang-werkt-hij-aan-een-bijzonder-planetarium/#autoplay

Of kijk op de website van het museum:

https://www.planetarium-friesland.nl/

Wil je meer weten over ons zonnestelsel? Kijk dan eens naar een van deze video’s:

https://schooltv.nl/video/ons-zonnestelsel-acht-planeten-en-een-heleboel-sterren-en-manen/

https://www.ntr.nl/html/micrio/schooltv/planeten/

https://www.dailymotion.com/video/x328ilc